بسم الله الرحمن الرحیم

حرمت آلات لهو و لعب

مرور گذشته

بحث ما در ادات لهو و لعب است. روایاتی که برای حرمت ادات لهو آمده است را بررسی کردیم. اکنون به روایت سیزدهم رسیدیم.

روایت سیزدهم

«وَرَّامُ بْنُ أَبِي فِرَاسٍ فِي كِتَابِهِ قَالَ: قَالَ ع لَا تَدْخُلُ الْمَلَائِكَةُ بَيْتاً فِيهِ خَمْرٌ أَوْ دَفٌّ أَوْ طُنْبُورٌ أَوْ نَرْدٌ وَ لَا يُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ وَ تُرْفَعُ عَنْهُمُ الْبَرَكَةُ.»[1]

این نیز یکی دیگر از روایات استشهاد شده است.

بررسی روایت از لحاظ سند

این روایت از لحاظ سند اعتباری ندارد.

بررسی روایت از لحاظ دلالت

در این دلالت چند اثر برای استعمال آلات برشمرده شده است:

1. ملائکه وارد خانه‌ای که آلات لهو و لعب وجود دارد نمی‌شوند.

2. دعای اهالی این خانواده مستجاب نمی‌شود.

3. برکت از آن‌ها برداشته می‌شود.

با توجه به مطالب بالا باز نمی‌توانیم حرمت را دلالت کنیم و مکروهیت نیز قابل‌قبول است.

روایت چهاردهم

«عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ اللَّعِبِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ شبه‌ها قَالَ لَا نَسْتَحِبُّ شَيْئاً مِنَ اللَّعِبِ غَيْرَ الرِّهَانِ وَ الرَّمْي‏»[2]

از اربعه عشر سؤال شده است. حضرت می‌فرمایند: ما لعب را دوست نداریم غیر رهان ورمی. (اسب‌سواری و تیراندازی)

بررسی روایت از لحاظ سند

این سند قابل توثیق است.

بررسی روایت از لحاظ دلالت

این دلالت محل شبهه است. زیرا دوست‌نداشتن را بیان می‌کند. «لانستحب» دلالت بر حرمت ندارد و بیشتر بر کراهت شمول دارد. از طرفی در اینجا بیشتر به لهو و لعب اشاره کرده است و آلات لهو و لعب را نیاورده است.

روایت پانزدهم

«الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطُّوسِيُّ فِي مَجَالِسِهِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَن‏جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: كُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَيْسِرِ.»[3]

در سه آیه قرآن بحث میسر آمده است که همان قمار است. در آیه 219 سوره بقره، و آیات 90 و 91 سوره مائده به میسر اشاره شده است. در این آیات بردوباخت قمار حرمت دارد. در این روایت آمده است که میسر فقط قمار نیست و هر چیزی که ملهی عن ذکر الله باشد، این حکم را دارد.

بررسی روایت از لحاظ دلالت

در این روایت چندین راوی ضعیف وجود دارد

بررسی روایت از لحاظ دلالت

اینکه بگوییم این روایت شامل آلات لهو و لعب می‌شود، خیلی بعید است.

جمع‌بندی

از بین این 15 روایت، سه روایت معتبر بود. روایت اول معتبر بود که دلالت بر حرمت تام نداشت. روایت ششم نیز معتبر است، اما آن هم مقداری تردید دارد. روایت چهاردهم نیز معتبر بود ولی دلالت تام نداشت.

روایات مستدرک الوسائل

روایات مستدرک در ذیل باب 100 وسائل الشیعه آمده است. در مستدرک الوسائل 21 روایت آمده است.

روایت اول

 «الْجَعْفَرِيَّاتُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع‏ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: أَنْهَى أُمَّتِي عَنِ الزَّمْرِ وَ الْمِزْمَارِ وَ الْكُوبَاتِ وَ الْكُيُوبَاتِ»[4]

این روایت نیز از لحاظ سندی مشکل دارد.

در این روایت نیز همان بحث «انهی» است. این نهی همان نهی ولایی است و یا نهی تحریمی نیست. این نهی غیر از نهی الهی است. اطلاق این روایت نیز بعید است. زمان جنگ نیز در طبل کوبیده می‌شود و آنجا را نمی‌توانیم بگوییم که حرام است.

روایت دوم

«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ عَلِيٌّ ع: تَقُومُ السَّاعَةُ عَلَى قَوْمٍ يَشْهَدُونَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يُسْتَشْهَدُوا وَ عَلَى الَّذِينَ يَعْمَلُونَ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ وَ عَلَى قَوْمٍ يَضْرِبُونَ بِالدُّفُوفِ وَ الْمَعَازِفِ.»[5]

این روایت نیز از جعفریات است و ضعیف است.

حضرت (ع) می‌فرمایند: تا قیام قیامت این معاصی وجود دارد و مبتلا به عذاب الهی می‌شوند.

در این روایت نیز کراهت و حرمت مشترک است و قاطعانه نمی‌توانیم بر حرمت دلالت کنیم.

روایت سوم

«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع: أَنَّهُ رُفِعَ إِلَيْهِ رَجُلٌ كَسَرَ بَرْبَطاً فَأَبْطَلَهُ.»[6]

این روایت نیز باز از جعفریات است. و سند ضعیف است.

کسی به حضرت شکایت می‌کند که فلانی طبل مرا شکسته است. حضرت این را باطل می‌داند.

از این روایت معلوم می‌شود، آلات ارزشی ندارد و دلالت در حرمت دارد. این روایت دلالت بر حرمت دارد.

روایت چهارم

» زَيْدٌ النَّرْسِيُّ فِي أَصْلِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي حَدِيثٍ: فِيمَنْ طَلَبَ الصَّيْدَ لَاهِياً وَ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَفِي شُغْلٍ عَنْ ذَلِكَ شَغَلَهُ طَلَبُ الْآخِرَةِ عَنِ الْمَلَاهِي إِلَى أَنْ قَالَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ عَنْ جَمِيعِ ذَلِكَ لَفِي شُغْلٍ مَا لَهُ وَ لِلْمَلَاهِي فَإِنَّ الْمَلَاهِيَ تُورِثُ قَسَاوَةَ الْقَلْبِ وَ تُورِثُ النِّفَاقَ وَ أَمَّا ضَرْبُكَ بِالصَّوَالِجِ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ مَعَكَ يَرْكُضُ وَ الْمَلَائِكَةُ تَنْفُرُ عَنْكَ وَ إِنْ أَصَابَكَ شَيْ‏ءٌ لَمْ تُؤْجَرْ وَ مَنْ عَثَرَ بِهِ دَابَّتُهُ فَمَاتَ دَخَلَ النَّارَ».[7]

اینکه بر طبلی می‌زنید، شیطان خوشحال می‌شود و ملائکه متنفرند.

این روایت نیز در اصل زید نرسی است ولی این اصل،‌ثابت‌شده نیست. این روایت نیز سند معتبری ندارد.

این روایت ظهور در حرمت دارد.

روایت پنجم

«دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّيْنَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع: أَنَّه‏سُئِلَ عَنِ اللَّهْوِ فِي غَيْرِ النِّكَاحِ فَأَنْكَرَهُ وَ تَلَا قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِلَى قَوْلِهِ تَصِفُونَ».[8]

روایت ششم

»وَ عَنِ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ: أَنْهَى أُمَّتِي عَنِ الزَّفْنِ وَ الْمِزْمَارِ وَ عَنِ الْكُوبَةِ وَ الْكِنَّارَاتِ»[9]

این روایت نیز سند ضعیف دارد.

روایت هفتم

«وَ عَنْ عَلِيٍّ ع: أَنَّهُ رُفِعَ إِلَيْهِ رَجُلٌ كَسَرَ بَرْبَطاً فَأَبْطَلَهُ وَ لَمْ يُوجِبْ عَلَى الرَّجُلِ شَيْئاً»[10].

این روایت نیز نظیر روایت سوم است.

روایت هشتم

«وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ ضَرَبَ فِي بَيْتِهِ بَرْبَطاً أَرْبَعِينَ صَبَاحاً سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِ شَيْطَاناً لَا يُبْقِي عُضْوًا مِنْهُ إِلَّا قَعَدَ عَلَيْهِ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ نَزَعَ مِنْهُ الْحَيَاءَ فَلَمْ يُبَالِ بِمَا قَالَ وَ لَا مَا قِيلَ لَهُ»[11].

این روایت همان مضمون روایت اول وسائل است. آن روایت از کافی نقل شده بود.

روایت نهم

«وَ عَنْهُ ع أَنَّهُ قَالَ: مَرَّ بِي أَبِي وَ أَنَا غُلَامٌ صَغِيرٌ وَ قَدْ وَقَفْتُ عَلَى زَمَّارِينَ وَ طَبَّالِينَ وَ لَعَّابِينَ أَسْتَمِعُ فَأَخَذَ بِيَدِي فَقَالَ مُرَّ لَعَلَّكَ مِمَّنْ شَمِتَ بِآدَمَ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ يَا أَبَهْ قَالَ هَذَا الَّذِي تَرَى كُلُّهُ مِنَ اللَّهْوِوَ الْغِنَاءِ إِنَّمَا صَنَعَهُ إِبْلِيسُ شَمَاتَةً بِآدَم‏ع حِينَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ.»[12]

این روایت نیز سند ضعیفی دارد.

روایت دهم

» فِقْهُ الرِّضَا، ع وَ نَرْوِي: أَنَّهُ مَنْ لَقِيَ فِي بَيْتِهِ طُنْبُوراً أَوْ عُوداً أَوْ شَيْئاً مِنَ الْمَلَاهِي مِنَ الْمِعْزَفَةِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ أَشْبَاهِهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ فَإِنْ مَاتَ فِي أَرْبَعِينَ مَاتَ فَاجِراً فَاسِقاً مَأْوَاهُ النَّارُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ».[13]

این روایت از فقه الرضا است. کسی که در خانه‌اش طبل و شیپور نگاه دارد، عذاب بر او وارد می‌شود.

این روایت سند ضعیفی دارد. ولی دلالت خوبی دارد. این روایت دلالت بر حرمت دارد.

روایت یازدهم

«الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ اللُّبَابِ، عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الدَّفَّ وَ الْكُوبَةَ وَ الْمَزَامِيرَ وَ مَا يُلْعَبُ بِهِ»[14].

این روایت نیز سند ضعیفی دارد. ولی دلالت بر حرمت دارد.

روایت دوازدهم

«وَ عَنْهُ ص أَنَّهُ قَالَ: نَهَيْنَا عَنْ صَوْتَيْنِ أَحْمَقَيْنِ فَاجِرَيْنِ صَوْتٍ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ مَعَ خَمْشِ الْوُجُوهِ وَ شَقِّ الْجُيُوبِ وَ صَوْتٍ عِنْدَ النِّعْمَةِ بِاللَّهْوِ وَ اللَّعْبِ بِالْمَزَامِيرِ وَ إِنَّهُمَا مَزَامِيرُ الشَّيْطَانِ وَ رَوَاهُ فِي عَوَالِي اللآَّلِي عَنْهُ: مِثْلَهُ بِاخْتِلَافٍ يَسِيرٍ.»[15].

سند ضعیف دارد.

روایت سیزدهم

«وَ عَنْهُ ص أَنَّهُ قَالَ: اللَّعْبُ بِالْكِعَابِ وَ الصَّفِيرُ بِالْحَمَامِ وَ أَكْلُ الرِّبَا سَوَاءٌ.»[16]

روایت چهاردهم

«عَوَالِي اللآَّلِي، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص: أَنَّهُ نَهَى عَنِ الضَّرْبِ بِالدَّفِّ وَ الرَّقْصِ وَ عَنِ اللَّعْبِ كُلِّهِ وَ عَنْ حُضُورِهِ وَ عَنِ الِاسْتِمَاعِ إِلَيْهِ وَ لَمْ يُجِزْ ضَرْبَ الدَّفِّ إِلَّا فِي الْإِمْلَاكِ وَ الدُّخُولِ بِشَرْطِ أَنْ يَكُونَ فِي الْبِكْرِ وَ لَا يَدْخُلَ الرِّجَالُ عَلَيْهِنَّ.»[17]

این روایت سند ضعیف دارد. اما در این روایت ضرب دف را در عروسی استثناء می‌کند.

روایت پانزدهم

«وَ عَنْهُ ص قَالَ: لَا تَدْخُلُ الْمَلَائِكَةُ بَيْتاً فِيهِ خَمْرٌ أَوْ دَفٌّ أَوْ طُنْبُورٌ أَوْ نَرْدٌ وَ لَا يُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ وَ تَرْتَفِعُ عَنْهُمُ الْبَرَكَةُ.»[18]

سند ضعیف است و دلالت نیز تام نیست.

روایت شانزدهم

» الشَّيْخُ أَبُو الْفُتُوحِ فِي تَفْسِيرِهِ، عَنْ أَبِي أُمَامَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَعَثَنِي هُدًى وَ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ وَ أَمَرَنِي أَنْ أَمْحُوَ الْمَزَامِيرَ وَ الْمَعَازِفَ وَ الْأَوْتَارَ وَ الْأَوْثَانَ وَ أُمُورَ الْجَاهِلِيَّةِ إِلَى أَنْ قَالَ إِنَّ آلَاتِ الْمَزَامِيرِ شِرَاؤُهَا وَ بیع‌ها وَ ثمن‌ها وَ التِّجَارَةُ بِهَا حَرَامٌ الْخَبَرَ»[19].

این روایت نیز سند ضعیفی دارد.

روایت هفدهم

«جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: يُحْشَرُ صَاحِبُ الطُّنْبُورِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ أَسْوَدُ الْوَجْهِ وَ بِيَدِهِ طُنْبُورٌ مِنْ نَارٍ وَ فَوْقَ رَأْسِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ بِيَدِ كُلِّ مَلَكٍ مِقْمَعَةٌ يَضْرِبُونَ رَأْسَهُ وَ وَجْهَهُ وَ يُحْشَرُ صَاحِبُ الْغِنَاءِ مِنْ قَبْرِهِ أَعْمَى وَ أَخْرَسَ وَ أَبْكَمَ وَ يُحْشَرُ الزَّانِي مِثْلَ ذَلِكَ وَ صَاحِبُ الْمِزْمَارِ مِثْلَ ذَلِكَ وَ صَاحِبُ الدَّفِّ مِثْلَ ذَلِكَ.»[20]

روایت هیجدهم

«الشَّيْخُ الطُّوسِيُّ فِي مَجَالِسِهِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ خَالِدٍ الْمَرَاغِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَّازِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِيِّ الْمُحَمَّدِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ هَاشِمٍ الْغَسَّانِيِّ عَنِ ابْنِ عَاصِمٍ النَّبِيلِ عَنْ سُفْيَانَ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ قَيْسٍ عَنْ نَوْفٍ الْبِكَالِيِّ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنَّهُ قَالَ فِي حَدِيثٍ: فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَكُونَ عَرِيفاً وَ لَا شَاعِراً وَ لَا صَاحِبَ كُوبَةٍ وَ لَا صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّ دَاوُدَ ع رَسُولَ رَبِّ الْعَالَمِينَ خَرَجَ لَيْلَةً مِنَ اللَّيَالِي فَنَظَرَ فِي نَوَاحِي السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ رَبِّ دَاوُدَ إِنَّ هَذِهِ السَّاعَةَ لَسَاعَةٌ مَا يُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ يَسْأَلُ اللَّهَ فیها خَيْراً إِلَّا أَعْطَاهُ إِيَّاهُ إِلَّا أَنْ يَكُون‏عَرِيفاً أَوْ شَاعِراً أَوْ صَاحِبَ كُوبَةٍ أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ.»[21]

این روایت نیز نظیر همان چیزی است که در نهج‌البلاغه و وسائل الشیعه آمده بود. سند ضعیفی دارد.

روایت نوزدهم

«السَّيِّدُ الْفَاضِلُ الْمُعَاصِرُ فِي الرَّوْضَاتِ، عَنْ رِسَالَةِ قَبَائِحِ الْخَمْرِ لِلسَّيِّدِ الْجَلِيلِ الْأَمِيرِ صَدْرِ الدِّينِ الدَّشْتَكِيِّ عَنِ الرِّضَا ع: اسْتِمَاعُ الْأَوْتَارِ مِنَ الْكَبَائِرِ.»[22]

این روایت سند ضعیف دارد و استماع اوتار را از کبائر دانسته است و درنتیجه زدن اوتار نیز حرام است.

روایت بیستم

«وَ نَقَلَ: أَنَّهُ سَمِعَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع رَجُلًا يُطْرِبُ بِالطُّنْبُورِ فَمَنَعَهُ وَ كَسَرَ طُنْبُورَهُ ثُمَّ اسْتَتَابَهُ فَتَابَ ثُمَّ قَالَ أَ تَعْرِفُ مَا يَقُولُ الطُّنْبُورُ حِينَ يُضْرَبُ قَالَ وَصِيُّ رَسُولِ اللَّهِ ص أَعْلَمُ فَقَالَ إِنَّهُ يَقُولُ سَتَنْدَمُ سَتَنْدَمُ أَيَا صَاحِبِي سَتَدْخُلُ جَهَنَّمَ أَيَا ضَارِبِي.»[23]

این روایت نیز سند ضعیف دارد. ولی دلالت خوبی دارد.

روایت بیست و یکم

«الْآمِدِيُّ فِي الْغُرَرِ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ يَعَافُ اللَّهْوَ وَ يَأْلَفُ الْجِدَّ وَ قَالَ ع: لَمْ يَعْقِلْ مَنْ وَلَهَ بِاللَّعْبِ وَ اسْتَهْتَرَ بِاللَّهْوِ وَ الطَّرَبِ.»[24]

البته یک سری روایت دیگر نیز در ابواب معروف و منکر نیز آمده است. آن روایات نیز معمولاً ضعیف است و در آن روایات می‌گوید که چیزی که در آخرالزمان رواج پیدا می‌کند ضرب به اوتار و ادوات است.

تقسیم‌بندی روایات

تقریباً 40 روایت با بحث ما در ارتباط است. این روایات را می‌توانیم به انواع و اقسامی تقسیم‌بندی کنیم.

1.       بخشی از این روایات شامل نهی هستند.

2.      تعدادی از این روایات به آثار اشاره دارد. مثلاً شیطان یک نوع استیلا بر نوازنده پیدا می‌کند یا کار با این‌ها نفاق را دل می‌رویاند. یا اینکه موجب قساوت قلب می‌شود. حتی دعای او مستجاب نمی‌شود. ملائکه وارد خانه‌ی وی نمی‌شود. برکت از آن‌ها برداشته می‌شود. غضب خدا کسب می‌شود. احوال سخت برای این افراد در قیامت پیدا می‌شود.

3.     بخشی از روایات می‌گویند که این آلات ساخته شیطان هستند.

4.      غضب و مذمت را برمی‌شمارد.

این قسمتی از تقسیم‌بندی روایات است.

جمع‌بندی

در جمع‌بندی نکات زیاد وجود دارد:

1. کثرت روایات

2. قلت روایات معتبره

3. بخش عمده‌ای از این روایات اشاره به تبعات دارد و اکثر این تبعات ملازم با تحریم نیست.

4. در روایات معتبر، تحریم محل تردید بود.

درنتیجه از منظر حکم روایات معتبر بر چند قسم می‌شوند:

1. روایاتی که به‌وضوح دلالت بر حرمت می‌کنند. البته این‌ها همه ضعیف هستند.

2. روایاتی که معتبرند اما دلالت قاطعانه بر تحریم ندارند.

3. روایات زیادی که بیشتر با کراهت سازگارند.

 درنتیجه نمی‌توانیم دلالت بر حرمت را پیدا بکنیم. الّا اینکه بگوییم از مجموعه روایات نمی‌توانیم به راحتی بگذریم. البته نمی‌توانیم با این کثرت روایات و عقوبات سختی که بر آن مترتب شده است، حرمت را شامل نشویم.

پس به‌صورت کلی می‌توانیم بگوییم به نحو علی الاجمال این‌ها صدوری دارند. از طرفی بخش زیادی از این‌ها دلالت بر حرمت دارند.

نکاتی در مورد جمع‌بندی

چون تعداد زیادی روایت در حرمت آلات وجود دارد، بعید می‌دانیم که بگوییم حرمتی وجود ندارد. البته ادعای تواتر را اینجا نمی‌توانیم بکنیم. باید بگوییم مدلول التزامی مشترک این چند روایت یک مبغوضیتی است.

زمانی که تجزیه کردیم، نتوانستیم دلالت بر حرمت را تام بگیریم. اما با نگاه ترکیبی سه نکته در این قسمت وجود دارد:

1. سند این مجموعه را اغماض نمی‌کنیم.

2. بنا بر مدلولات، مبغوضیت را استفاده می‌کنیم ولی حرمت را نمی‌توانیم استفاده کنیم. پس بر کراهت فتوا می‌دهیم. الا اینکه به احتیاط واجب بخواهیم بگوییم که حرمت دارد.

3. آیا اطلاق را می‌توانیم فرض بگیریم یا خیر؟ این اطلاق که بگوییم استعمال این‌ها در جایی که غنا تولید نمی‌کند بلکه صداهای جایز و حلالی را تولید می‌کند، محل تردید است.

حتی اگر کسی قائل به حرمت بشود، در موارد حلال بعید نیست که منصرف به این قسمت بشود.