بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: فقه / اجتهاد و تقلید / مسأله تقلید (ملاک تشخیص مجتهد و اعلم)

اثبات اجتهاد و اعلمیت

برای اثبات اجتهاد و اعلمیت دو طریق قطع و اطمینان وجود دارد که در مقام اول بحث شد، مقام دوم در طریقه دیگری است که به‌عنوان عدلین یا بیّنه در متن مسئله بیستم عروه آمده است، بنا بر آنچه در علم اصول مفروض است؛ خبر ثقه دارای حجیت است، اگر از آن قاعده کلی در موضوعات یا در موارد خاصه‌ای عدول بشود؛ دلیل خاصی لازم است که بیان کند خبر ثقه واحد و خبر یک نفر کافی نیست، باید بیّنه و عدلین باشند.

تفاوت خبر ثقه و بیّنه

دو تفاوت میان خبر ثقه و بیّنه طبق اصطلاح و مصطلح مشهور وجود دارد:

1 – خبر ثقه واحد است، اما در بیّنه تعدد است.

2 – در خبر ثقه؛ ثقه بودن کافی است، اما در بیّنه عدالت شرط است.

مهم‌ترین بر مسئله لزوم بیّنه در موضوعات چیست؟ اگر دلیل خاصی وجود نداشته باشد، مطابق همان ادله حجیت خبر واحد و سیره عقلا؛ وحدت مخبر و وثوق او کفایت می‌کند و تعدد و عدالت شرط نیست، خروجش به سمت ضرورت وجود بیّنه نیاز به دلیلی دارد، عمده‌ترین دلیل؛ خبر مسعدة بن صدقه است، آغاز این خبر این است که «کُلُّ شیءٍ لک حلال حتی تعَلَم أنّه حرامٌ بعینه»، در پایانش قاعده کلی است که «و الأشیاء کُلُّها علی هذا حتی یستدین لک غیر ذلک أو تقوم بِهِ البیّنه»، در دو مقام قابل‌بحث است:

سند روایت مسعدة بن صدقه

1 – مقام اول بحث سندی است، این روایت هم در تهذیب و هم در کافی ذکر شده است تا هارون بن مسلم هیچ اشکالی در سند وجود ندارد، سلسله سند در تهذیب یا کافی موثق هستند، بحث در آخرین فردی است که امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند و آن شخص مشهور به‌عنوان مسعدة بن صدقه است.

در کتب قدما برای مسعدة بن صدقه وارد نشده است، توثیق خاصی در چهار منبع اصلی رجالی واردشده، راه‌های اصلی توثیق عبارت‌اند از چهار منبع رجال نجاشی، فهرست شیخ، رجال شیخ و رجال کشی که رجال کشی را شیخ نقل کردند، به‌طور خاص راجع به شخصی در حدیث معتبر یک توثیقی و مدحی نقل شده باشد.

علی‌القاعده توثیق‌هایی که علامه و مجلسی و دیگران دارند، زیاد اعتبار ندارد، جزء اینکه بعضی‌ها مثل علامه و مجلسی یک وقعی برای آن قائل هستند.

مسعدة بن صدقه

مسعدة بن صدقه که شخص شناخته‌شده‌ای و کثیر الروایه هم هست، حدود چهارصد روایت است که در سند آن‌ها مسعدة بن صدقه وجود دارد، توثیقی در منابع اصلی رجالی و در روایات در بابش وارد نشده است، در نقطه مقابل تضعیف‌هایی وجود دارد.

معمولاً در فقه و علما رجال به دلیل جایگاه نسبتاً خوبی که مسعدة بن صدقه ازلحاظ تعدد روایت دارد، تلاش‌هایی برای توثیق مسعدة بن صدقه به‌عمل‌آمده است.

راه‌ها و طریق‌هایی برای توثیق مسعدة بن صدقه

1 – راه اول این است که کسانی تمایل پیدا کردند که مسعدة بن صدقه همان مسعدة بن زیاد است، علاوه بر اینکه حدود سه فرد مسعدة بن صدقه وجود دارد که برای تعدد و وحدتشان اختلافی وجود دارد.

بیان‌شده که مسعدة بن صدقه همان مسعدة بن زیاد است، یک اسم در کتب رجالی قبل از مسعدة بن صدقه؛ مسعدة بن زیاد است، مسعدة بن زیاد در رجال نجاشی توثیق خوبی شده است.

توثیق مناسبی در باب مسعدة بن زیاد واردشده، لذا مسعدة بن صدقه با مسعدة بن زیاد یک نفر هستند، توجیه مسئله به این صورت است که مسعدة بن صدقه؛ مسعدة بن صدقة بن زیاد است و نسبت یک فرد به پدر و جد؛ هردو متعارف است، لذا اگر فردی حسن بن حسین بن علی نام دارد، گاهی به او حسین بن علی و گاهی به او حسن بن علی می‌گویند، در اینجا مسعدة بن صدقة بن زیاد است، گاهی گفته می‌شود مسعدة بن صدقة و گاهی مسعدة بن زیاد گفته می‌شود، این سه تعبیر اشاره به یک نفر است، اگر یک نفر باشد؛ در این صورت نجاشی و شیخ در مورد او چیزی نگفته‌اند، اما اگر مسعدة بن زیاد باشد؛ در این صورت نجاشی او را توثیق کرده است.

شواهد بر یکی بودن مسعدة بن صدقه و مسعدة بن زیاد

بر این مسئله چند شاهد است:

 1 – راوی اصلی از مسعدة بن صدقة هارون بن مسلم است، بخش عمده‌ای از روایات که از مسعدة بن صدقة نقل شده؛ توسط هارون بن مسلم است، همچنین غالباً روایات مسعدة بن زیاد هم از هارون بن مسلم نقل شده است، وحدت راوی از این دو نام می‌تواند شاهدی باشد که این دو نفر یک نفر هستند.

2 – شاهدی که از اولی ضعیف‌تر است این است که هر دو از اصحاب امام صادق علیه‌السلام هستند، مسعدة بن صدقة غالباً از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند و اصحاب امام صادق علیه‌السلام هست، مسعدة بن زیاد هم از اصحاب امام صادق علیه‌السلام هست.

3 – سوم این است که روایاتی وجود دارد که متن و مضمون واحد دارد که هم مسعدة بن صدقة و هم مسعدة بن زیاد نقل کرده است.

سه شاهد وحدت راوی در غالب موارد، وحدت مروی که این دو نفر از اصحاب امام صادق علیه‌السلام هستند و از ایشان نقل می‌کنند و وحدت برخی از روایات این‌ها؛ دلالت بر این دارد که این دو نفر یک نفر هستند.

این مطالب در حدی نیستند که اطمینان آور باشند، اگر شواهد بیشتر از این باشد؛ در حد شواهد اطمینان آور نیست، زیرا وقتی نام افراد متفاوت می‌آید اصل این است که:

شواهد بر تفاوت مسعدة بن صدقه و مسعدة بن زیاد

1 - مسماها و اشخاص هم متعدد هستند، وقتی چند نام می‌آید؛ ولو اینکه مشترکی میان این‌ها هست؛ اما اصل تعدد راوی‌ها هست، تعدد نام حاکی از تعدد معنون‌ها و مسماهاست، ولو اینکه میان نام‌ها مشابهت‌هایی باشد.

وقتی نجاشی چند نام ذکر می‌کند؛ معنایش این است که راوی‌ها متعدد هستند، بخصوص اینکه در هرچند کتاب رجالی، نام‌ها متعدد آمده‌اند، بنابراین تعدد اسم‌ها حاکی از تعدد مسماهاست، تعدد عناوین حاکی از تعدد معنون‌هاست.

2 – تعدد در کتاب‌ها متعدد رجالی ذکر شده و در کنار یکدیگر قرار گرفته است، هیچ اشاره‌ای به وحدت این دو نام نشده است.

3 – اگر مسعدة بن صدقة بن زیاد ثابت بشود و بعد گفته شود که مسعدة بن صدقة بن زیاد به دو گونه نام‌برده می‌شود؛ گاهی گفته می‌شود مسعدة بن صدقة و گاهی مسعدة بن زیاد گفته می‌شود، اینکه گفته شود مسعدة بن صدقة بن زیاد است و در حال حاضر راجع به ایشان دو نام‌گذاری داریم، برای اینکه در کتاب نجاشی و شیخ جایی مسعدة بن صدقة بن زیاد ذکر نشده است، مرحوم مامقانی در تنقیح المناط می‌فرمایند در یک نسخه‌ای مسعدة بن صدقة بن زیاد ذکر کردند و بعد بیان می‌کنند که این نسخه درست نیست، بعد بیان می‌فرمایند که دو نسخه درست این کتاب را پیدا کردم و در آنجا مسعدة بن صدقة بن زیاد صحیح نیست.

4 – اینکه نجاشی توثیق شخص کثیر الروایه مثل مسعدة بن صدقه را به جدش منسوب بکند و راجع به خود مسعدة بن صدقه نام نبرد؛ خیلی بعید است، در جایی که هر دو موثق هستند؛ خیلی بعید است.

اینکه دو فرد هستند که روایات زیادی را نقل کردند و نجاشی هر دو را در کنار هم ذکر کند و به جدّش نسبت بدهد و توثیق بکند و به خودش نسبت بدهد و توضیحی در این رابطه نداشته باشد که این دو فرد باهم متفاوت هستند؛ بعید است.

5 – وحدت راوی و متن قرائن قطعی واضحی نیستند، اینکه یک روایت را دو راوی متفاوت نقل کنند زیاد هستند.

بنابراین اطمینان به اینکه مسعدة بن زیاد توثیق شده با مسعدة بن صدقه‌ای یکی هستند؛ بعید است، احتمالش موجود است، اما احتمال ارزشی ندارد.

ذکر نام مسعدة بن صدقه در تفسیر علی بن ابراهیم

راه دوم برای توثیق مسعدة بن صدقه راه بسیار مشهوری است که صاحب وسائل به آن معتقد بودند و آن راه؛ وقوع مسعدة بن صدقه در کتاب رجال تفسیر علی بن ابراهیم است، گفته‌شده یکی از توثیقات عامه که در جلد اول مجمع وسائل‌الشیعه در جایی که توثیقات عامه را مرحوم آقای خویی ذکر کردند؛ وقوع شخص در سند تفسیر علی بن ابراهیم است، در مقدمه علی بن ابراهیم ذکر شده است.

در تفسیر علی بن ابراهیم ذکر شده هر نامی در اسناد او قرار بگیرد؛ حکم به وثوق می‌شود، مبنایش در مقدمه تفسیر مرحوم علی بن ابراهیم است، عبارتی وجود دارد که از آن استظهار شده؛ نام هر کس در این کتاب ذکر شده باشد، ثقه است.

در تفسیر علی بن ابراهیم در سلسله سند روایات نام مسعدة بن صدقه قرار گرفته است و بر اساس قانون کلی که برخی به آن ازجمله صاحب وسائل معتقد هستند؛ مسعدة بن صدقة ثقه است.

راه دوم قسمت کبروی‌اش محل کلام و مناقشه است، مرحوم آقای خویی در تفسیر علی بن ابراهیم؛ ثقه بودن مسعدة بن صدقه را قبول ندارند، گرچه بعضی از معاصرین هستند که تفسیر علی بن ابراهیم را پذیرفته‌اند، در مقدمه به این مطلب نرسیدیم که همه‌کسانی که در تفسیر علی بن ابراهیم نام‌برده شدند؛ ثقه هستند.

اگر کسی مقدمه علی بن ابراهیم را به‌گونه‌ای تفسیر بکند که از آن توثیق عام به دست بیاید، در این صورت ایشان در تفسیر علی بن ابراهیم هست، اما در این مسئله اختلاف است و به نظر نمی‌آید که از آن مقدمه توثیق عامی استفاده کرد.

ذکر نام مسعدة بن صدقه در کامل الزیارات

طریق سوم؛ وقوع ایشان در اسناد کامل الزیارات است، در بعضی از جاهای کامل الزیارات نام مسعدة بن صدقه برای نقل زیارات ذکر شده است، در باب رجالی که در اسناد کامل الزیارات است، چند نظریه وجود دارد که از این مقدمه کامل الزیارات چه مطالبی استفاده می‌شود، نظر حداکثری در آن این است که از عبارت ایشان استفاده بشود که هر کس نام او را در رجال روایات و کامل الزیارات ذکر کردم، معتبر است، در اینجا یک شهادت عامه و توثیق عامی بنا بر برخی نظرها استفاده‌شده، برخی راوی مستقیم را می‌گویند.

مرحوم آقای خویی در ابتدا به طبع صاحب وسائل قائل بودند به اینکه توثیق عام کامل الزیارات شامل همه رواتی می‌شود که در سلسله اسناد روایات کامل الزیارات قرارگرفته‌اند، بعد ایشان از این نظریه برگشتند.

مرحوم آیت‌الله تبریزی قبلاً نظر دیگری داشتند، آیت‌الله تبریزی در شهادت توثیقشان می‌فرمودند که در هر بابی یک روایت معتبر است، اگر یک بابی یک حدیث داشته باشد؛ خوب است، مسعدة بن صدقه در باب یک حدیثی نیست، اگر در یک باب چند حدیث باشد؛ برای انسان علم اجمالی حاصل می‌شود و نمی‌داند کدام‌یک از آن‌ها معتبر است.

رجال کامل الزیارات با همه تلاش شده است، اطمینانی نسبت به دلالت مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم و مقدمه کامل الزیارات حاصل نشده است، بحث دوم و سوم قسمت کبروی‌شان نیاز به بحث دارند.