بسمالله الرحمن الرحیم
استدلال به آیه نفر
مقدمات بحث
مروری بر این مقدمات
بحث در این بود که برای اثبات دلالت آیه شریفه نفر بر حجیت فتوا ما نیاز به اثبات سه مقدمه داریم؛ حذر عملی، حذر وجوبی و مقدمه بسیار مهم سوم این بود که حذر در آیه شریفه اطلاق دارد و حتی صورتی که علم بهواقع از طریق انذار ثابت نشود نیز حذر را ثابت میکند.
اثبات اطلاق آیه
بحث دیگر در قبال در مقام اطلاق بودن آیه است، برای اثبات اطلاق گفته شد که علاوه بر اینکه اطلاق مقتضای قاعده اولیه است، شواهد خاصهای در اینجا مفید اطلاق است. مجموعه آنها قابلاعتماد است هرچند تکتک آنها میتوانست فینفسه مورد خدشه قرار گیرد.
شواهد عدم اطلاق
در مقابل این شواهد که اطلاق را اثبات میکرد شواهدی در مقابل برای نفی اطلاق اقامهشده است. این شواهد معمولاً ریشه در کلماتی دارد که از مرحوم شیخ نقلشده است. ما طبق آنچه در تقریرات و یا موسوعه نقلشده است، این موارد را بیان میکنیم؛
شاهد اول
شاهد اول این است که تمسک بر وجوب حذر در اینجا و عمل به قول منذر، تمسک به عام در شبهه مصداقیه است. به دلیل اینکه همه قائل شدهاند این تمسک صحیح نیست و تنها در موردی خاص آقای نائینی موردی را خارج کردهاند که در جای خود (عام و خاص) باید بحث شود.
تشریح مسأله
بیان مسأله این است که حذر در آیه میفرماید به احکام واقعیه عمل کنید و بدان توجه داشته باشید. لذا متعلق اصلی حذر در اینجا احکام واقعیه است.
این حذر تنها در حالتی ممکن است که واقعی بودن این حکم ثابت شود، لذا اگر منذر کلامی را بیان کرد که ما علم بهحکم واقع بودن آن پیدا کردیم حکم بدان تعلق میگیرد، اما درجایی که شک وجود دارد، تمسک به عام در شبهه مصداقیه است. در این حالت دیگر حجیت قابلکشف نیست.
این شبهه طبق منابع در اختیار، از آن مرحوم شیخ است، اما اینکه این قبل از ایشان کسی این شبهه را مطرح نموده یا خیر؟ چیزی در این رابطه در دست ما نیست.
پاسخ از شبهه فوق
پاسخ مرحوم شیخ
اما به این اشکال پاسخی دادهشده است که در کلمات خود شیخ است و آن اینکه حذر در آیه برای جعل حجیت واردشده است، لذا این اطلاق محرز است و اشکال دفع خواهد شد و از باب تمسک به عام در شبهه مصداقیه نیست. البته این جواب مجملی است که در کلمات شیخ واردشده است.
پاسخ مرحوم آقا ضیاء
از مرحوم آقا ضیاء در اصول و در موسوعه که از ایشان نقلشده است، در ذیل همین آیه میفرمایند که؛ آیه نمیتواند در مقام جعل حجیت داشته باشد چراکه مستلزم دوری است. بیان دور اینگونه است که وقتی حذر میتواند دلالت بر حجیت کند که اطلاق داشته باشد.
نتیجهگیری
اما اگر تنها مربوط به حصول علم پس از افتای مفتی باشد، دلالتی را نخواهد داشت. درحالیکه حذر در صورت شک درزمانی اطلاق دارد که واقع بودن آن احراز شود و این احراز زمانی ممکن است که حجیت داشته باشد. لذا دلالت آیه بر حجیت دلالت دوری است. و مادامیکه حجیت ثابت نباشد از باب تمسک به عام در شبهه مصداقیه خواهد بود.
جمعبندی
بنابراین اطلاق توقف بر حجیت دارد و حجیت متوقف بر اطلاق است و این دور مانع از دلالت و رسیدن به مطلوب خواهد شد.
این بیان مرحوم آقا ضیاء عراقی رحمهالله علیه درواقع شبهه شیخ را تقویت میکند و بیان جامع آنها این است که در اینجا دور لازم میآید یا تمسک به عام در شبهه مصداقیه است، به همان علت که بیان شد مگر اینکه کسی قائل شود که تمسک به عام در شبهه مصداقیه مانعی ندارد.
اجوبه اشکال فوق
برای رهایی از این اشکال ممکن است وجوهی ذکر شود؛
وجه اول
یک وجه این است که کسی بگوید؛ مقام ثبوت و اثبات را در اینجا باید متفاوت دید، حجیت در دو مقام است حجیت در مقام ثبوت و حجیت در مقام اثبات و استکشاف. حجیت متوقف بر اطلاق حجیت در استکشاف است. لذا حجیت درواقع متوقف بر اطلاق نیست. و از طرفی دیگر اطلاق متوقف بر حجیت در مقام واقع است.
جمعبندی
بنابراین متوقف و متوقف علیه متفاوت هستند درحالیکه برای شکلگیری دور این دو باید واحد باشند. این جواب را درجایی مشاهده نکردهام و ممکن است کسی بدین نحو پاسخ دهد.
مناقشه در وجه اخیر
این جواب قابل مناقشه است چراکه از منظر مستدل هر دو در مقام اثبات است. چراکه اطلاق حذر از دید او متوقف بر حجیت در مقام اثبات نیز باید باشد. لذا اطلاق وقتی میتواند ثابت شود که حجیت استکشاف شود.
وجه دوم
جواب دوم این است که موضوع حذر احکام واقعیه نیست، بلکه اعم از احکام واقعیه و مواردی است که به نحو مظنونی یا حتی مشکوک به دست ما رسیده است، پس باز بنیان توقف سابق فرو خواهد ریخت.
مناقشه در وجه اخیر
این جواب دوم محل مناقشه است بدین نحو که خلاف ظاهر است که حذر اعم باشد بدان صورت که بیان شد. و این دلیل بیشتر دلیل بر احتیاط است که باز نیز از مساق آیه به دور است. دو جواب دیگر نیز احتمالاً وجود دارد که ان شاء الله فردا مطرح خواهد شد.