درس خارج اصول فقه سال تحصیلی 94-93-93

بسم‌الله الرحمن الرحیم
موضوع: اصول فقه / مفاهیم - مفهوم شرط
تنبیه هفتم: مفهوم در جملات خبریه
آنچه در اقوال بزرگان وارد شده و ما هم نقل کردیم این است که جمله شرطیه و مفهوم، به جملات انشائیه اختصاص دارد و جملات خبریه و گزاره‏های توصیفی مفهوم ندارند و رابطه دو پدیده در خارج را بیان می‏کنند و پیدایش مفهوم متوقّف بر آن شش مقدّمه‏ای بود که در شکل گیری مفهوم و تمامیت آن مقدّمات، انشاء و جعل مولی دخالت داشت درحالی‏که در جملات خبریه فقط برای بیان ترابط و علاقه بین شرط و جزاء هست بدون اینکه جنبه‏های سلبی و انتفاء عند الانتفاء مقصود باشد؛ این امر تقریباً جا افتاده‏ است و از شیخ تا متأخرین بعضی اشاره و برخی تصریح به این مسئله کرده‏اند فلذا جملات خبریه از محدوده این کلام خارج است.
نظر استاد
ما هم علی الأصول با کلیت این کلام به نحو قضیه مهمله و فی‌الجمله موافقیم اما فکر می‏کنیم استثنائاتی دارد یعنی حتی جملات خبریه‏ای داریم که می‏تواند مفهوم داشته باشد و این در حوزه معارف مربوط به علوم انسانی یا غیر مرتبط می‏تواند نقش داشته باشد؛ این مسئله را به‌عنوان یک تبصره، استثناء و احتمال بررسی می‏کنیم.
جمله «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ» شرطیه است و یک قانون است که اگر از گناهان کبیره پرهیز کنید، گناهان صغیره تکفیر می‏شود؛ خیلی قریب به ذهن می‏آید که این آیه مفهوم دارد و مفهومش این است که «اگر از کبائر اجتناب نکنید گناهان صغیره تکفیر نمی‏شود.» البته این مفهوم عامّ است و استثناء دارد و تخصیص خورده است و در برخی موارد تکفیر صغیره، شامل کسانی که کبیره هم مرتکب شده‏اند، می‏شود؛ بنابراین قول مشهور در برخی جاها نقض می‏شود.
وقتی که قوانین طبیعی و توصیفات از واقع در قالب جمله شرطیه بیان می‏شود اتصال طرفین را می‏گوید بدون اینکه بگوید، اگر شرط نباشد جزاء هم منتفی است، اما به اطلاق این قول تردید وارد است و شاهد مثال آیه شریفه «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ» است؛ همچنین آیه شریفه «مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا» بعید نیست که مفهوم داشته باشد بدین صورت که «اگر تقوا ندارید در بن‏بست هستید و راه خروجی ندارید.»
همچنین آیه شریفه «إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ» هم‌زمان اشعار می‏دارد به آن طرف جمله انتفاء عند الانتفاء را می‏گوید و فی‌الجمله در این گزاره‏ها می‏توان یک نوع مفهوم را درآورد که «اگر هجرت نکنید عذاب می‏شوید.» بنابراین به نظر می‏آید قول مشهور بزرگان متأخرین که همه مباحث مفهوم شرط را مربوط به جملات انشائیه دانسته‏اند و جملات اخباریه را کلاً از دایره‌ی بحث مفهوم خارج کرده‏اند شکسته می‏شود؛ در حقیقت درست است که جملات خبریه علی الأصول مفهوم ندارند و جملات شرطیه‏ای هم که توصیفیه باشند، مفهوم ندارند، ولی ظاهراً گزاره‏هایی که نوعی جعل تکوینی شارع در آن‏ها وجود دارد، می‏توانند مفهوم پیدا کنند؛ البته همه قوانین عالم مجعول به جعل تکوینی شارع است ولی جایی که شرایط ذیل را داشته باشد می‏تواند مفهوم داشته باشد:
1. خودِ گزاره در لسان دین بیاید.
2. حاوی نوعی جعل و لو جعل تکوینی باشد.
3. در خود کلام این بیان جعل وجود داشته باشد.
4. جعل منتسب به خدا و از این قبیل باشد.
در حقیقت می‏خواهیم بگوییم اگرچه با کلیت عدم وجود مفهوم در جملات شرطیه ناظر به قوانین طبیعی و جملات خبریه موافقیم، ولی بدون اطلاق زیرا برخی جاها و لو انشائیه نباشد مفهوم پیدا می‏کند مانند مثال‏هایی که ذکر شد.
گاهی در جمله اصلاً انشاء نیست اما نوعی اخبار از یک جعل مستند به شارع در لسان گزاره و قضیه وجود دارد که اینجا عرف تلقی دیگری دارد.
با پذیرفتن این قاعده در حقیقت می‏گوییم هم جملات انشائیه حاوی حکم و تشریع با شرایطی دارای مفهوم است و هم جملاتی که در کتب دینی می‏آیند و حاوی امری تکوینی در لسان جعل شارع و مولی است و لو اینکه جعل تکوینی باشد که در این صورت ظرفیت معارفی صدها جمله در آیات و روایات بیشتر می‏شود.
حکم جمله شرطیه‏ای که جزای آن إخبار است دو قسم است:
1. جایی که این إخبار مستند به یک گوینده است و متکلّم، فعلی از خودش را بر امر دیگری متوقّف می‏کند که در این حالت جمله دارای مفهوم است و بالأخصّ اگر از مولی و تبعات مقام مولویت او باشد.
سؤال: فرق قوانین شرطی شرعی با قوانین طبیعی که دانشمند دریافت می‏کند در چیست؟
پاسخ: هر دو یک قانون را بیان می‏کنند ولی گاهی فردی قانون عالم و ارتباط بین دو چیز را نقل می‏کند ولی گاهی مقنِّن و کسی که اختیار جزاء در دست اوست فعل و جعل خودش را متوقّف بر مطلبی می‏کند؛ باری که جمله‏های قسم دوم دارد این است که متکلّم می‏گوید: من این فعل را بر این جعل متوقّف کردم تا اینکه مانند جمله‏های قسم اول بگوید این با این ارتباط دارد.
در آیاتی که گفته شد جزاء، خبری است که در قالب صیغی به خدا و پیامبر مستند می‏شود؛ صیغی مانند: «یکفر» یا «یجعل له»؛ اگر این گزاره در متون دینی آمد و لو نوع دیگری از جملات که «یجعل» و «نکفر» ندارد، اینجا هم می‏توان به این مطلب قائل شد البته باید مصداق پیدا کرد و بیشتر فکر کرد.
این تنبیه هفتم بود که خلاف قول بزرگان است ولی ما فکر می‏کنیم امر درستی باشد.