گروه پژوهشي فقه تربيتي

یکی از ایده‌های استاد علیرضا اعرافی،  فقه تربیتی است. دغدغه تأسیس و تولید این عرصه فقهی جدید به سال‌های 1377-78 برمی‌گردد. سلسله مباحثی توسط استاد، تحت عنوان فقه‌التربيه در قالب درس خارج فقه از سال 1377 آغاز شد و مخاطبان و شركت‌كنندگان آن، طلاب فاضل و ورزيده‌اي بوده‌اند كه غالباً در رشته علوم تربيتي دارای تحصيلات دانشگاهی و یا پژوهش‌های تربیتی بودند. اين درس که تا سال 1379، هفته‌اي دو ساعت ارائه مي‌شد، پس از توقفی سه‌ساله، مجدداً از سال 1383 آغاز گردید و هم‌اكنون در هفته، دوجلسه در حوزه علمیه قم برگزار می‌شود.

از سال 1383 گروهی از شاگردان ایشان باهدف، پرداختن به این ایده و سایر ایده‌های ناب استاد، گروهی را تشکیل داده و درصدد تحقیق و پژوهش در این عرصه برآمدند و با عنایت استاد، با محور قرار دادن متن کلاس‌های فقه التربیه و نظارت و راهنمایی گام‌به‌گام ایشان، مطالعاتی در این عرصه آغاز شد.  این گروه پژوهشی با حضور پژوهشگران حوزوی دارای تحصیلات تربیتی (در سطح ارشد و دکتری) با بهره‌گیری از نظارت مستقیم استاد اعرافی و نیز ارزیابی متخصصان تربیتی درصدد بسط و انتشار ایده فقه تربیتی است.

فقه تربیتی چیست؟

تعلیم و تربیت از دیرباز در زندگی بشر مورد اهتمام و توجه بوده است و تراکم تجربه مربیان و تلاش‌های فکری فلاسفه و اندیشمندان، به غنای تجربه بشری افزوده است. با تدوین و رشد علوم تخصصی در حوزه تعلیم و تربیت و شکل‌گیری رشته‌های گوناگون علوم تربیتی، روند مطالعه و علمی شدن مطالعات تربیتی سرعت یافت.

ازنظر معرفت‌شناختی، شناخت‌های بشری می‌تواند از روش‌های عقلی، تجربی، نقلی و شهودی سرچشمه گیرد. آگاهی‌های تربیتی نیز این‌گونه است. مجموعه اطلاعات و معارف تربیتی، چه به‌صورت تک‌گزاره و خارج از دسته‌بندی گرایش‌های علوم تربیتی و چه در قالب رشته‌ها، یا محصول تأمل‌های عقلانی و فلسفی است که رشته‌هایی مانند فلسفه تعلیم و تربیت عهده‌دار این کار است یا محصول روش تجربی و آزمایشگاهی در توصیف و شناسایی وقایع و موقعیت‌های تربیتی است که رشته‌هایی چون روان‌شناسی تربیتی و غیره در این مسیر فعالیت می‌کنند. همچنین برخی از اطلاعات تربیتی، از راه نقل، به دست می‌آید و رشته‌هایی مانند تاریخ تعلیم و تربیت به آن ناظر است؛ اما درباره روش شهودی، به نظر می‌رسد که دستاوردهای روش عرفانی و شهودی در عرصه تعلیم و تربیت به میزان سایر روش‌ها نباشد.

ازنظر منابع معرفت نیز تعلیم و تربیت می‌تواند از منابعی مانند عقل، تجربه، شهود و وحی تغذیه شود. جایگاه وحی و دین در پشتیبانی نظری از فرایند تربیت اهمیت دارد.

همان‌گونه که مجموعه گرایش‌های علوم تربیتی و تلاش‌های متخصصان به توصیف و سپس تجویزاتی منتهی می‌شود؛ بهره‌گیری از توصیفات و تجویزات دین و به‌خصوص اسلام، در حوزه تعلیم و تربیت، به دلیل حجیت و جامعیت اسلام، ارزش به‌سزایی دارد.

طراحی تعلیم و تربیت اسلامی و سامان‌دهی نظام تربیتی اسلام، از دغدغه‌های دیرین دلسوزان و متخصصان متعهد در حوزه تعلیم و تربیت بوده و هست. برای دستیابی به چنین نظامی، همان‌گونه که گردآوری توصیف‌های اسلام درباره تعلیم و تربیت ضرورت دارد، گردآوری و استخراج تجویزهای اسلام نیز مهم به شمار می‌رود.

تجویزهای اسلام در دانش فقه تجلی می‌یابد و دانش فقه درصدد است تا برای همه رفتارهای اختیاری انسان‌های مکلف، «بایدها» و «نبایدهایی» تعیین کند و به‌این‌ترتیب، برنامه‌ای از تکالیف را ترسیم کند.

از دیدگاه فقه اسلامی، رفتارهای آموزشی و تربیتی نیز مانند همه رفتارهای اختیاری مکلفان، دارای حکمی شرعی است. فقه تربیتی باهدف تعیین احکام شرعی رفتارهای اختیاری مکلفان در عرصه تعلیم و تربیت، در تلاش است تا با استفاده از روش‌شناسی اجتهادی و استنباطی، به این هدف دست یابد و علاوه بر گردآوری گزاره‌های مرتبط با حوزه تربیت، در ابواب مختلف فقه موجود، با نگاهی تخصصی، مسائل و پرسش‌های نوین تربیتی را ازنظر شرعی بررسی کند.

ساختار فقه تربیتی همچون دیگر منابع فقهی، مسئله‌محور است و روش‌شناسی آن در هر مسئله این‌چنین است که پس از مباحث مقدماتی و مفهوم‌شناسی‫های لازم و شناخت دقیق زوایای موضوع (موضوع‌شناسی) در مرحله واپسین، نوبت به بررسی ادله موافقان و مخالفان و ادله عقلی و نقلی (موجود یا مفروض) می‌رسد و در پایان با جمع‌بندی حکمی از احکام خمسه برای موضوع مورد بحث بیان می‌شود.

جغرافیای مباحث فقه تربیتی

مسائل فقه تربیتی، در یک نگاه کلان به پنج باب تقسیم می‌شود.

آثار منتشر شده

شایان توجه اینکه، کتاب‌های فقهی از یک منظر قابل تقسیم به کتاب‌های استدلالی، نیمه استدلالی و رساله‌های عملیه می‌باشند. فقه تربیتی در فاز اول خود با ساختاری تماماً استدلالی در حال پژوهش و انتشار است. البته در کنار این مجلدات، به تدریج، تک‌نگاره‌هایی نیز در قالب نیمه استدلالی و حتی رساله عملیه تربیتی منتشر می‌نماید.

کتاب‌های منتشرشده گروه (به ترتیب تاریخ انتشار):

1.      فقه تربیتی ج1، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی، علی حسین‌پناه و صمد سعیدی؛ قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.

2.      فقه تربیتی ج2، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی، علی حسین‌پناه؛ قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.

3.      فقه تربیتی ج1: مبانی و پیش‌فرض‌ها ، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، 1391.

4.      فقه تربیتی ج2: یادگیری علم و دین، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، 1391.

5.      بررسی فقهی فلسفه‌ورزی و فلسفه‌آموزی،علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1391.

6.      الفلسفة، بحث فقهي في دراسة الفلسفة، علیرضا اعرافی، التحقیق: سید نقی موسوی، التعریب: محمد جمعه، قم: انتشارات اشراق و عرفان، 1391.

7.      احکام تربیت فرزند، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی، قم:  انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1393.

8.      تربیت فرزند؛ با رویکرد فقهی؛ علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی، قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1393.

9.      ضمیر ناخودآگاه در قرآن؛ علیرضا اعرافی، تقریر: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1393.

10.کلیات تفسیر تربیتی؛ علیرضا اعرافی، تقریر: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1393.

11.فقه تربیتی ج4: یادگیری علوم و معارف عقلی؛ علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1395.

12.فقه تربیتی ج5: یادگیری علوم و معارف شهودی؛ علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید نقی موسوی؛ قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1395.

13.فقه تربیتی24: تربیت عبادی، علیرضا اعرافی،تحقیق و نگارش: مهدی شکراللهی، قم: انتشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1396.

14.فقه تربیتی26: تربیت جنسی، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: احمد امامی راد، قم: انشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1396.

15.فقه تربیتی21: تربیت جسمانی، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: قاسم رجایی، قم: انشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1396.

16.فقه تربیتی 29: وظایف خانواده در تربیت،علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: جواد ابراهیمی،  قم: انشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1397.

17.فقه تربیتی 3: تعلیم و تعلم قرآن و حدیث،علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید عنایت الله کاظمی، قم: انشارات اشراق و عرفان، چاپ اول، 1397.

کتاب‌های در دست چاپ

·        فقه تربیتی: آداب مشترک تعلیم و تعلم، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: احمد امامی راد و مهدی شکراللهی.

·        فقه تربیتی: آداب مختص تعلم، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: هادی عجمی.

·        فقه تربیتی: وظایف نهاد حکومت در تربیت، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: محمد کاظم مبلغ.

·        فقه تربیتی: تربیت اخلاقی، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: حسین محمودیان.

·        فقه تربیتی: قواعد فقه تربیتی1(ارشاد، هدایت، امر به معروف و نهی از منکر)، علیرضا اعرافی، تحقیق و نگارش: سید عنایت الله کاظمی.

تاریخ به‌روزرسانی: 3 اسفند 98.