گروه پژوهشی تقریرات فقهی

سابقه تدریس خارج فقه و اصول استاد اعرافی به سال1373 باز می‫گردد. ایشان در درس خارج فقه خود تاکنون به ترتیب مباحث قضا، حدود، دیات، مکاسب محرمه و اجتهاد و تقلید را تدریس و امسال نیز مبحث نکاح را آغاز نموده‌اند. گروه تقریرات فقهی از ابتدای سال 1389 در مؤسسه اشراق و عرفان برای تقریر دروس خارج مکاسب محرمه حضرت آیت‌الله علی‌رضا اعرافی تأسیس شد که تاکنون در این گروه، افزون بر پیشیرد دو پروژه بزرگ مکاسب محرمه و اجتهاد و تقلید، چند عنوان تک نگاره نیز تقریر شده است. بر این اساس تقریرات گروه در سه قسمت مکاسب محرمه، اجتهاد و تقلید و تقریرات تک‌نگاره‌ای قرار می‌گیرد.

1. مکاسب محرمه

حضرت آیت‌الله اعرافی دروس خارج فقه مکاسب محرمه را از سال تحصیلی 86-1385 شروع و در سال 93-1392 به پایان رساندند که درمجموع هشت سال به طول انجامیده است. حضرت استاد این دروس را بر اساس ترتیب کتاب مکاسب شیخ انصاری رحمه‌الله ارائه کرده‌اند.

مکاسب محرمه ازاین‌جهت حائز اهمیت است که فقها در این کتاب علاوه ‌بر بیان انواع مکاسب حرام، احکام کارهای حرامی را نیز بررسی کرده‌اند که به نوعی ممکن است موضوع کسب‌وکار قرار گیرند، مانند کذب، غیبت، رشوه و .....

به‌عبارت‌دیگر، این عناوین ابتدائاً موضوع کسب نیستند بنابراین جایگاه اصلی بحث آنها در مکاسب نیست، ولی چون در شرایطی موضوع کسب قرار می‌گیرند و از طرفی در باب فقهی مناسبی بحث نشده‌اند، لذا در مکاسب طرح و بررسی شده‌اند. برای ساماندهی جایگاه فقهی این عناوین، لازم است ابواب فقهی جدیدی تأسیس شود تا هریک از عناوین فوق را در ذیل خود جای دهد.

 برای نمونه فقه اخلاق یا روابط میان فردی (یا اجتماعی) می‌تواند عناوینی مانند کذب، غیبت، نیاحه، رشوه و ... یا فقه هنر عناوین تصویر (مجسمه و نقاشی)، تزیین و حلق لحیه را در برگیرد.

این کتاب، ابداعات و ویژگی‌‌هایی نسبت به دیگر کتاب‌‌های مکاسب محرمه دارد؛ برخی از برتری‌ها و ویژگی‌‌های این کتاب در طرح و بیان مباحث به شرح ذیل است:

1. در این کتاب، نوع اوّل (اعیان نجس) به دو قسم حیوانات و غیرحیوانات تقسیم شده و تکسب با حیوانات در مجلد جداگانه‌ای آمده است. این تقسیم موجب یک‌پارچگی بیشتر مطالب و زمینه‌ساز ایجاد باب فقهی جدیدی به نام «تکسب با حیوانات» و «احکام حیوانات» می‌شود.

2. عناوین نوع چهارم در مکاسب شیخ انصاری ؟رح؟ به‌صورت الفبایی تنظیم شده، اما در این کتاب بر اساس موضوعات به هفت گروه‌ تقسیم شده‌اند. این تقسیم مزیت‌‌هایی دارد؛ از جمله ضمن انسجام مطالب هر گروه، قواعد کلی برای آن‌ها به‌دست می‌آید به طوری که هر گروهی می‌تواند باب فقهی جدیدی تشکیل دهد؛ البته این تقسیم عقلی نیست و گروه‌ها و عناوین آن‌ قابل افزایش است. این گروه‌ها عبارت‌اند از:

الف) محرمات علوم: این گروه به دو دسته عناوین مربوط به حوزه نشر و علوم غریبه تقسیم می‌شود. عناوین حوزه نشر شامل حق تألیف، کتب ضلال و بیع مصحف و عناوین علوم غریبه شامل تنجیم، سحر و قیافه است.

ب) محرمات هنر: این گروه شامل عناوینی است که به جنبه زیبایی‌خواهی انسان مربوط‌اند و شامل تزئین و پوشش مردان با ابریشم و طلا، حلق لحیه، تصویر و غناست. عنوان تزئین در مباحث مکاسب محرم‌های که متداول است، مطرح نشده و فقط مواردی از محرمات آن مثل تدلیس ماشطه بحث شده است؛ ولی در این کتاب با طرح عنوان تزئین، ابتدا اصل استحباب تزئین ثابت، سپس محرمات آن به طور کامل بیان و بررسی شده است.

ج(محرمات ورزش و بازی: در این گروه عناوین مربوط به بازی و سرگرمی مطرح می‌شود که عبارت‌اند از: لهو و لعب و قمار.

د) محرمات روابط میان‌فردی: این گروه شامل عناوینی است که به حوزه عام روابط اجتماعی میان انسان‌ها مربوط می‌شوند؛ البته برخی از عناوین روابط میان‌فردی در حیطه خاصی مانند سیاست و اقتصاد مطرح هستند که این عناوین ذیل باب فقهی مربوط به خود مطرح می‌شوند. در اینجا فقط از عناوینی بحث می‌شود که در همه حوزه‌‌های اجتماعی کاربرد دارند. عناوین این بخش عبارت‌اند از: سبّ مؤمن، نمیمه، نیاحه، تشبّه به جنس مخالف، تشبیب، قیادت، غیبت و کذب.

هـ) محرمات سیاست: در این گروه، عناوینی مطرح شده است که به محرمات روابط مکلف با سلاطین جور مربوط می‌شود و عبارت‌اند از: قبول ولایت سلطان جور، معونة الظالمین، معامله جوائز سلطان جور و معامله خراجیات سلطان جور.

و) محرمات آداب تجارت: این گروه شامل عناوین حرامی است که در تجارت از آن‌ها نهی شده، که شامل تطفیف، غش و نجش است.

ز(محرمات روابط اداری: در این گروه عناوین حرام مربوط به روابط اداری مطرح می‌شود که عبارت‌اند از: رشوه، اختلاس، رانت‌خواری و پورسانت. در مکاسب محرمه متداول از میان عناوین این گروه فقط رشوه مطرح شده و دیگر عناوین از ابداعات این کتاب است.

3. در هریک از عناوین پس از بررسی ادله و استنتاج حکم، فصلی برای فروعات آن عنوان، در نظر گرفته شده است. اهمیت این بخش از آن روست که در موارد بسیاری، فروعات شامل مسائلی جدید و مورد ابتلایی هستند که در سایر کتاب‌‌های رایج فقهی مطرح نشده‌اند.

4. شیوه نگارش تقریرات بدین شکل است:

پیش از بررسی ادله هریک از عناوین، نخست مفهوم‌شناسی و پیشینه فقهی و فرافقهی آن عنوان مطرح شده است تا موضوع شناسانده و محدوده بحث مشخص شود؛ سپس ادله را نقل کرده و در گام اوّل، هر یک از ادله بررسی سندی و دلالی شده‌اند. در پایان هر قسمت، جمع‌بندی کلی و بیان نظر مختار (دیدگاه استاد آیت‌الله اعرافی) آمده است. فروعات عنوان به همان شیوه کلی (مفهوم شناسی، بیان پیشینه فقهی و فرافقهی، بیان ادله، بررسی سندی و دلالی ادله و جمع‌بندی کلی) آمده است.

نمای مباحث مکاسب محرمه

مباحث مکاسب محرمه در پانزده جلد تنظیم شده است که نمای آن با ذکر شماره جلد و مسائل در جدول پیش رو آمده است:

مجلدات منتشر شده مکاسب محرمه

تاکنون دوازده جلد از پروژه مکاسب محرمه به چاپ رسیده است که مشخصات آنها به ترتیب به قرار ذیل است:

1. جلد اول، اعیان نجس1، تقریر حجج الاسلام علیرضا گودرزی و ستار همتی،قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، پاییز 1395.

2. جلد دوم، اعیان نجس 2، تقریر حجج الاسلام علیرضا گودرزی و سید عنایت‌الله کاظمی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، تابستان 1395.

3. جلد سوم، دادوستد با کالای دارای منفعت حرام، تقریر حجج الاسلام احمد عابدین‌زاده و اصغر صفرزاده، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، زمستان 1396.

4. جلد چهارم، محرمات علوم 1، تقریر حجج الاسلام سید آقا حسن حسینی و جواد ابراهیمی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، زمستان 1396.

5. جلد پنجم، محرمات علوم 2، تقریر حجج الاسلام جواد ابراهیمی و اصغر صفرزاده، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، زمستان 1395.

6. جلد ششم، محرمات هنر 1، تقریر حجج الاسلام احمد عابدین‌زاده و حسن حیدرزاده، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، تابستان 1395.

7. جلد هفتم، محرمات هنر 2 (غنا)، تقریر فاضل ارجمند آقای محمد آزادی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، تابستان 1398.

8. جلد هشتم، محرمات ورزش و بازی، تقریر حجج الاسلام احمد شهامت، حسین مولودی و محمدکاظم مبلغ، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، پاییز 1397.

9. جلد نهم، محرمات میانفردی 1، تقریر حجج الاسلام محمدقاسم رجایی و محمدتقی مهری، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، بهار 1397.

10. جلد دوازدهم، محرمات میانفردی 4، تقریر حجج الاسلام مهرزاد آور و احمد عابدین زاده، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، زمستان 1396.

11. جلد سیزدهم، محرمات سیاست، تقریر حجت الاسلام سید عنایت‌الله کاظمی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، زمستان 1397.

12. جلد چهاردهم، محرمات تجاری و اداری، تقریر حجج الاسلام جواد ابراهیمی و علی بخشی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، تابستان 1398.

کتاب‎های چاپ نشده

کتابهایی که در این گروه که انشاء الله اوایل سال 1399به چاپ می‌رسند عبارتند از:

1.مکاسب محرمه، جلد دهم، محرمات روابط میانفردی 2(غیبت)، تقریر حجج الاسلام علی‌رضا گودرزی و احمد عابدین‌زاده.

تقریر این مجلد به پایان رسیده و در حال ویرایش است.

2. مکاسب محرمه، جلد دهم، محرمات روابط میانفردی 3 (کذب)، تقریر حجت الاسلام سید نقی موسوی.

تقریر این مجلد در مراحل پایانی قرار دارد.

3. مکاسب محرمه، جلد پانزدهم، اجرت واجبات، تقریر حجت الاسلام احمد عابدین‌زاده.

تقریر این مجلد در مراحل پایانی قرار دارد.

2. اجتهاد و تقلید

اجتهاد و تقلید از موضوعاتی است که از دیرباز در فقه و اصول فقه عامه و امامیه مطرح بوده است. این موضوع در میان امامیه در دوره‌های پیشین بیشتر در اصول فقه مطرح می‌شد، اما در دوره معاصر به ویژه بعد از سید یزدی ؟رح؟ بیشتر در فقه و در بابی مستقل مطرح می‌شود. سید یزدی ؟رح؟ با طرح اجتهاد و تقلید در ابتدای عروة الوثقی جایگاهی ویژه و ممتاز به این موضوع بخشید که این جایگاه همچنان پابرجا است. طرح موضوع در ابتدای کتاب فقهی به جهت اهمیت و بایستگی آن بسیار به‌جا است، زیرا پس از توجه هر مکلفی به وجود تکالیف شرعی، نخستین مسئله رویارویِ او شناخت راه‌های به دست آوردن و دانستن تکالیف یادشده و فروع مرتبط با آن است و این امر در باب اجتهاد و تقلید دست‌یافتنی است.

استاد آیت‌الله اعرافی - دام‌ظلّه –از فقیهانی است که چندین سال تدریس درس خارج خود را به بحث اجتهاد و تقلید اختصاص داده است. ایشان این موضوع را در طول پنج سال طی سال‎های 1393-1394 تا 1397-1398 شمسی القاء نموده است که عده‌ای از شاگردان ایشان در گروه تقریرات فقهی تقریر مباحث ایشان را به عهده گرفتند.

حضرت استاد در القای مباحث یادشده متن اجتهاد و تقلید کتاب عروة الوثقی را محور درس قرار داده و پس از بیان مقدمات اجتهاد، بیشتر مسائل آن را به ترتیب عروة الوثقی القا نموده است. ایشان افزون بر این‌که گاهی این ترتیب را رعایت نکرده، بعضی مسائل جزئی و تکراری را در انتهای باب القاء نکرده و مسائل جدیدی را به آن افزوده‌ است.

از آنجا که ترتیب مسائل در عروه در مواردی از تنظیم منطقی خارج شده و نیاز به تنظیم جدیدی دارد، با مشورت استاد در تقریر مطالب نظم جدیدی به مطالب داده شد و کتاب با ترتیب دیگری نوشته شد که در آن از تنظیمات فقهای دیگری مانند شهید صدر ؟رح؟ در الفتاوی الواضحة استفاده شده و با تغییراتی مرتب شده است. بر این اساس مطالب کتاب در سه قسمت تنظیم شده است: مقدمات اجتهاد، راه‌های تحصیل حکم شرعی و شرایط مرجع تقلید.

گفتنی است با وجود اختلاف ترتیب مسائل کتاب با کتاب اجتهاد و تقلید عروه، ذیل هر مسئله‌ای به محل بحث آن مسئله در کتاب عروه اشاره شده است و افزون بر آن، ذیل هر مسئله‌ای به محل بحث در کتاب‎های منهاج الصالحین آیت‌الله حکیم رحمه الله، تحریر الوسیله امام خمینی رضوان الله تعالی علیه و الفتاوی الواضحة شهید صدر رحمه الله نیز اشاره شده است تا محققین بتوانند به راحتی به منابع یاد شده رجوع و از آنها استفاده نمایند.

به این ترتیب کتاب حاضر با سه ویژگی اساسی از دیگر کتاب‌های مربوط به اجتهاد و تقلید جدا می‌شود: تنظیم منطقی مطالب، بیان مقدمات اجتهاد در ابتدای کتاب، و طرح و بررسی مسئله مرجعیت شورایی که از مسائل مستحدثه شمرده می‌شود.

نمای مباحث اجتهاد و تقلید

کتاب حاضر بر اساس تنظیم یادشده در شش جلد مرتب شده که فهرست اجمالی آنها به شکل ذیل است:

جلد اول: با عنوان مقدمات اجتهاد بیان‌گر حدود سی مقدمه از مقدمات اجتهاد است.

جلد دوم: با عنوان راه‌های تحصیل احکام شرعی، پس از بیان مسئله کلی وجوب تخییری یکی از راه‌های اجتهاد، احتیاط و تقلید، سه راه یادشده و فروع مرتبط با آنها به ترتیب بررسی شده است.

جلد سوم: با عنوان شرایط مرجع تقلید 1 شامل ده شرط از شرایط آن است.

جلد چهارم: با عنوان شرایط مرجع تقلید 2 شامل فروع اعلمیت است.

جلد پنجم: با عنوان شرایط مرجع تقلید 3 شامل شرط زنده بودن و عدالت است.

جلد ششم: با عنوان شرایط مرجع تقلید 4 شامل شرط فردبودن مرجع تقلید است که بحثی نو بوده و در آن روا بودن مرجعیت شورایی بررسی شده است.        

روند اجرایی مجلدات اجتهاد و تقلید

جلد اول آماده چاپ است.  

جلد سوم در حال صفحه‌آرایی است.

جلد دوم در مرحله تقریر است که حدود 75% پیشرفت کاری داشته است و ان شاء الله تا پایان سال 1398 تقریر آن تکمیل و آماده ویرایش و در نهایت نیمه اول سال 1399 چاپ می‌شود.

جلد چهارم در مرحله تقریر است و حدود 65% پیشرفت کاری دارد. ان شاء الله تا پایان سال 1398 یا اوایل سال 1399 تقریر آن تکمیل و آماده ویرایش و در نهایت نیمه اول سال 1399 چاپ می‌شود.

جلد پنجم در مرحله تقریر است و حدود 45% پیشرفت کاری دارد. ان شاء الله تا پایان نیمه اول سال 1399 تقریر آن تکمیل و آماده ویرایش و در نهایت نیمه دوم سال 1399 چاپ می‌شود.

جلد ششم هنوز برای تقریر ارائه نشده است و ان شاء الله مراحل تقریر، ویرایش، صفحه‌آرایی و چاپ آن در سال 1399 انجام خواهد شد.

3. تقریرات تک‌نگاره‌ای

از گروه تقریرات فقهی تا به حال کتاب‎های زیر به صورت تک‌نگاره به چاپ رسیده است:

1.مجسمه و نقاشی (از سری بحثهای فقه هنر)، تالیف آیت الله اعرافی و تقریر حجت الاسلام احمد عابدین‌زاده، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، زمستان 1390.

2. التصویر (ترجمه عربی مجسمه و نقاشی)، تالیف آیت الله اعرافی و تقریر حجت الاسلام احمد عابدین‌زاده و تعریب زین العابدین شمس الدین، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، 1391.

کتاب التصویر (عربی) سال 1394 تجدید چاپ شده است.

3. قواعد فقهی جلد 1 (قواعد تسبیب، اعانه بر اثم و اعانه بر برّ)، تالیف آیت الله اعرافی و تقریر حجج الاسلام احمد عابدین‌زاده، سید محمد حسین جلال زاده و جواد ابراهیمی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، بهار 1393.

4. بررسی فقهی سب و دشنام، تالیف آیت الله اعرافی و تقریر محمدقاسم رجایی، قم، انتشارات موسسه اشراق و عرفان، تابستان 1396.